کم خبر/ برنامه راهبردی جامع اقدام مشترک موسوم به برجام از پرفراز و نشیب‌ترین پرونده‌ها برای ایران در عرصه سیاست خارجی از زمان تولد آن در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ تاکنون بوده است. خروج یکجانبه آمریکا از این توافق‌نامه و ناتوانایی اروپا برای برداشتن گام‌های جبرانی، سبب شد ایران بعد از مدتی طبق مفاد برجام تعهدات خود را کاهش دهد. علی‌رغم رویدادهای مختلف سیاسی که اجرای این توافق‌نامه را با مشکلاتی همراه کرد اما همچنان ایران، کشورهای اروپایی، روسیه و چین در این توافق حضور دارند. 18 اکتبر 2023 برابر با 26 مهرماه 1402 یکی از موعدهای مهم برای ایران در این توافق بود که طبق آن محدودیت‌های تسلیحاتی ایران برداشته می‌شد اما از یک طرف زیربار نرفتن اروپا برای اجرای تعهداتش و از طرفی دیگر بیانیه شورای امنیت برای پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران، این پرسش را ایجاد کرد که آیا این موضوع ره‌آوردی برای ایران به همراه دارد یا خیر؟ در ادامه با تبیین چرایی تحریم‌های تسلیحاتی، جزئیات بند غروب برجام و واکنش‌ها و اقدامات درباره این مسئله، تلاش می‌کنیم به این سوال پاسخ بدهیم.

محدودیت‌های تسلیحاتی از چه زمانی کلید خورد؟

بازار

شورای امنیت از سال 1386 تلاش کرد با صدور قطعنامه‌هایی، فعالیت‌های تسلیحاتی ایران را با برنامه هسته‌ای  پیوند بزند و آن‌را مخرب و تهدیدکننده جلوه دهد. اوج این محدودیت‌های قطعنامه 1929 شورای امنیت در سال 1389 بود که به  موجب بند ۸ این قطعنامه همه کشورها را ملزم کرد تا از تدارک، فروش یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه تانک رزمی، خودروهای زره‌پوش نبرد، دستگاه‌های توپخانه با کالیبر بالا، هواپیماهای جنگی، هلیکوپترهای ویژه حمله، کشتی‌های جنگی، موشک یا سامانه‌های موشکی یا مواد مربوط به آنها مشتمل بر قطعات یدکی، به هر طریق، جلوگیری کنند. همچنین همه کشورها باید از ارائه‌ آموزش فنی، خدمات مربوط به منابع مالی، مشاوره یا خدمات یا هرگونه کمک در ارتباط با تحویل، فروش، انتقال، تدارک، ساخت، نگهداری یا کاربرد این‌گونه تسلیحات یا وسایل مربوط به ایران جلوگیری کنند. بند 9 همین قطعنامه هم مقرر می‌کرد که ایران نباید هیچ‌گونه فعالیتی در ارتباط با موشک‌های بالستیک قادر به‌حمل و انتقال سلاح‌های هسته‌ای، مشتمل بر فناوری پرتاب موشک‌های بالستیک داشته باشد و همه‌ کشورها باید از انتقال فناوری یا کمک فنی در رابطه با چنین فعالیت‌هایی به ایران خودداری کنند.

ماجرای بندهای غروب برجام

در توافق‌نامه برجام، برخی از محدودیت‌ها، تاریخ انقضای معینی دارند که از آن به‌عنوان بندهای غروب برجام(Sunset Clauses)  یاد می‌شود. این بندها از سال 2020 آغاز و تا سال 2041 که پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر معادن و کارخانه‌های اورانیوم ایران است، ادامه خواهد شد. طبق قطعنامه 2231 شورای امنیت که برجام پیوست آن بود و در سال 2015 به تصویب رسید مقرر شد در صورت انجام تعهدات از سوی ایران، همه تحریم‌های ناشی از قطعنامه‌های شورای امنیت رفع شود. بر اساس بند ۳ و ۴ ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱، 18 اکتبر 2023  محدودیت‌هایی که برداشته خواهند شد عبارتنداز: -برداشتن محدودیت‌های سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشک‌های بالستیک ایران که قابلیت حمل کلاهک اتمی دارند.-سازمان ملل ممنوعیت واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر را برمی‌دارد.-آمریکا طبق برجام ملزم به درخواست قانونی از کنگره (لایحه) برای پایان دادن به تحریم‌ بخش‌های اقتصادی است که به‌عنوان بخشی از توافق هسته‌ای آن را تعلیق(Suspend)  کرده بود. -ایالات متحده ملزم به حذف(Remove)  تحریم برخی از افراد و نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است. اتحادیه اروپا باید تحریم‌های باقی‌مانده خود علیه برنامه هسته‌ای ایران را بردارد.

اروپا دبه کرد

بافرارسیدن زمان مقرر برای برداشتن محدودیت‌های تسلیحاتی ایران، دبیرخانه شورای امنیت سازمان ملل با ارسال یادداشتی به کشورهای عضو سازمان ملل متحد، پایان رسمی مقررات بندهای ۳، ۴ و ۶ ضمیمه «ب» قطعنامه ۲۲۳۱، شامل آزمایش‌های موشکی، محدودیت صادرات و واردات اقلام موشکی به ایران و همچنین تحریم‌های مربوط به توقیف اموال و ارائه خدمات مالی به افراد و نهادهای ایرانی تحت تحریم شورای امنیت را به اطلاع کشورها رسانده است.اما شورای اروپا با ادعاهای واهی «استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی علیه اوکراین، احتمال انتقال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه و محروم‌کردن ایران از مزایای توافق هسته‌ای با توجه به نقض آن از سوی تهران» اعلام کرد که کشورهای عضو اتحادیه اروپا توافق کردند تا تحریم‌ها در زمینه منع اشاعه تسلیحات اتمی را علیه ایران حفظ کند. ایران در واکنش به این اقدام، بیانیه اروپا را خالی از منطق حقوقی دانست و اعلام کرد: قابل پذیرش نیست که اتحادیه و سه کشور اروپایی این اقدام غیرقانونی خود را به عنوان واکنش به اقداماتی از ایران مستند کنند که کاملا قانونی و در واکنش به خروج آمریکا و بی‌عملی اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی بو‌ده است. این بیانیه افزوده است: تردیدی وجود ندارد که جمهوری اسلامی ایران به این اقدام غیرقانونی، تحریک‌آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به‌صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ذیل برجام پاسخ خواهد داد.

ارمغانی نمایشی یا واقعی؟

آنچه که مسلم است اقدام اروپا در جهت حفظ تحریم‌های تسلیحاتی علی‌رغم فعال نکردن مکانیسم ماشه، نقض آشکار قطعنامه 2231 است که ایران را از برخی مواهب پیرامون این بند محروم می‌کند. اما از جنبه حقوقی برای ایران منفعت به همراه دارد، از یک طرف، طبق مفاد این قطعنامه پایان محدودیت‌های تسلیحاتی ایران به‌طور خودکار انجام می‌شود و نیازی به صدور قطعنامه یا بیانیه در شورای امنیت ندارد. از طرف دیگر هیچ کشوری برای خرید و مبادله تسلیحات نظامی، موشک‌ها و پهپادهای از ایران دیگر نیازی به مجوز از شورای امنیت ندارد، به‌عبارتی دیگر جنبه مجرمانه مبادله تسلیحاتی با ایران برداشته شده است. بنابراین می‌توان گفت از جهت بدعهدی اروپا در عمل به این توافق، ایران  متضرر شده است اما از بُعد حقوقی نوعی پیروزی برای ایران تلقی می‌شود.خبرنگار: زینب مهدوی‌فر